„Fyrir um það bil áttatíu árum lagði Jónas frá Hriflu fram frumvarp til laga um samræmda stafsetningu. Sagan segir að kveikjan að því hafi verið pirringur Jónasar út í það hvernig Halldór Laxness raðaði stöfum í orð. Fáránleiki frumvarpsins fór ekki fram hjá haukfránum augum Steins Steinars og hann orti um það ljóðið Samræmt göngulag fornt.“
Á þessum orðum hefur Kári Stefánsson pistil sinn í Fréttablaðinu. Hann heldur áfram og segir:
„Álútir skulu menn ganga! og hoknir í hnjánum!
Og horfa með stillingu og festu á íslenska jörð!“
Það er ekkert að því að vilja halda í alla anga, króka og kima íslenskunnar og er þar meðtalin stafsetningin. Þetta er allt saman spurning um það hvernig er að verki staðið. Það er ólíklegt að nokkrum hafi dottið í hug að klaufaskapur í lagasmíð hafi liðið undir lok með Jónasi frá Hriflu en ég væri hins vegar hissa ef því hefði verið spáð að við gætum slegið met Jónasar í fáránleika á þessu sviði,“ segir Kári.
Segir Kári staðreyndina hins vegar vera sú að við séum þegar búin að því.
„Frumvarp til laga um vönduð vinnubrögð í vísindum voru samþykkt af Alþingi þann 24. júní í ár án þess að fyrir liggi skilgreining á því hvað séu vönduð vinnubrögð í vísindum. Síðan ég frétti af lagasetningunni hef ég spurt um það bil 50 vísindamenn og konur hvað átt sé við með vönduðum vinnubrögðum í vísindum og enginn átti svar. Ég var ekki að spyrja um smáatriði heldur um grundvallarhugmyndina: Vönduð vinnubrögð í vísindum. Lögunum er sem sagt ætlað að sjá til þess að við gerum eitthvað sem enginn veit hvað er,“ segir hann.
Kári segir að vísu megi leiða rök að því að höfundar laganna hafi gert sér grein fyrir þessum galla vegna þess að engin viðurlög séu við því að brjóta þau.
„Þetta byrjaði á því að forsætisráðherra skipaði þriggja manna nefnd til þess að undirbúa lagasmíðina. Í henni var einn lögfræðingur úr ráðuneyti hennar, siðfræðingur ofan úr Háskóla Íslands og fulltrúi menntamálaráðuneytisins. Í henni var engin(n) sem hefur unnið við vísindi eða hefur þann feril að það sé ástæða til þess að ætla að hafi minnstu hugmynd um vinnubrögð í vísindum, hvað það er sem gerir þau vönduð eða vond.“
Segir Kári að hugmyndin að lögunum eigi rætur sínar hjá siðfræðingnum í nefndinni, Vilhjálmi Árnasyni sem Katrín Jakobsdóttir skipaði á sínum tíma sem sérstakan ráðgjafa sinn.
„Vilhjálmur er stjórnarformaður Siðfræðistofnunar Háskóla Íslands sem hefur um árabil reynt að fylla upp í það ginnungagap sem varð til í íslenskri menningu við það að kaþólska lagðist af í landinu og það var enginn eftir til þess að segja okkur hvað væri sómasamleg hegðun á öllum sviðum mannlífs. Vilhjálmur hefur um árabil tjáð þá skoðun sína að vísindin eigi að hreyfa sig hægt vegna þess að það sé svo erfitt fyrir fólk að takast á við nýja þekkingu ef hana beri hratt að.“
Segir hann þetta hins vegar vera þannig að uppgötvanir sem slíkar séu aldrei gerðar hægt heldur séu þær einfaldlega allt í einu komnar og þekkingin nýja geri aldrei annað en að auka skilning á þeim heimi sem við búum í eða býr í okkur.
„Það er líka einkenni raunverulegra uppgötvana að það er oftast með öllu ómögulegt að spá fyrir um hverjar þær verði og þess vegna ekki hægt að aðlagast þeim fyrr en þær eru orðnar. Sú hugmynd að það sé skynsamlegt að hemja uppgötvun nýrrar þekkingar er ekki bara slæm heldur hættuleg og mjög óaðlaðandi. Það er hins vegar alveg ljóst að uppspretta laganna á rætur sínar í þeirri tilfinningu að það verði einhvern veginn að halda vísindum á Íslandi innan marka sem Siðfræðistofnun Háskóla Íslands setji þeim.
Samkvæmt lögunum á að setja á laggirnar sjö manna nefnd af lögfræðingum og siðfræðingum og einhverjum fulltrúum vísinda og síðan sjö varamönnum. Nefndin á að vera með einstakling í fullu starfi. Hún á að gera tvennt. Hún á að leita að alþjóðlegum viðmiðunum um vönduð vinnubrögð í vísindum sem eru ekki til þannig að ekki verður við nefndina að sakast þegar hún finnur þau ekki. Síðan er nefndinni ætlað að fjalla um þau tilvik þegar álitið er að eitthvað ósæmilegt hafi átt sér stað í vísindum á Íslandi, menn hafi platað, stolið, svikið, prettað.“
Segir hann tvennt við verkefni nefndarinnar furðulegt.
„Í fyrsta lagi þarf þekkingu á smáatriðum þeirra vísinda sem um ræðir hverju sinni til þess að geta ákvarðað hvort eitthvað misjafnt hafi átt sér stað þannig að á bestu bæjum setja menn saman sérstaka nefnd um hvert mál sem upp kemur í stað þess að ætla sama hópi lögfræðinga og siðfræðinga að leysa öll slík mál. Í annan stað eru mál af þessari gerð brotin til mergjar til þess að gera eitthvað í þeim, sjá til þess að vísindamaður sem hefur gerst uppvís að óheiðarleika sé rekinn frá háskóla, fái ekki styrki eða glati réttinum til þess að leiðbeina nemendum. Samkvæmt lögunum hefur nefndin fyrirhugaða engin slík úrræði.“
Segir Kári ekki allt vera sem sýnist.
„Árni Einarsson gaf út stórkostlega bók á dögunum, hreinan fjársjóð, um garðhleðslur sem finnast um allt land og þó sérstaklega á Norðausturlandi en felast oftast þannig í landslaginu að þær sjást ekki nema úr lofti. Það virðist ekkert vera þarna en er það svo sannarlega, fullt af görðum sem umlykja ósagðar sögur og spennandi. Lögin hennar Katrínar Jakobsdóttur um vönduð vinnubrögð í vísindum eru dæmi um hið andstæða, úr fjarlægð virðast þau vera til þess fallin að hysja vísindin upp á æðra plan en þegar betur er að gáð gera þau ekkert nema kannski að sólunda tíma og fé og láta hæstvirtan forsætisráðherra líta út eins og henni sé sama um allt annað en innihaldslaust þvaður.“
